Tục ăn trầu – Một nét đẹp văn hóa không thể lãng quên của người Việt
|Miếng trầu là đầu câu chuyện. Ở Việt Nam, miếng trầu thắm têm vôi nồng cùng cau bổ tám bổ tư , vỏ chay rể quạch luôn là sự bắt đầu, sự khơi mở tình cảm. Miếng trầu làm người với người gần gũi, cởi mở với nhau hơn. Và với các nam nữ thanh niên xưa thì nó là cội nguồn để bắt đầu tình yêu, bắt đầu câu hát, để vào với hội làng hội nước.
Thời xưa, khi người Việt chưa biết làm duyên bằng son phấn, thì cái duyên trầu cau đã làm đẹp cho bao cô gái, bao thiếu phụ và cả những bà già mắt đã mờ, chân chậm ngồi trầm ngâm lơ đãng nhìn trời mưa, tay cầm chiếc cối đồng nhỏ xíu, chầm chậm nghiền miếng trầu cho nhuyễn, nghe tháng năm râm ran chạy từ chót lưỡi lên đôi má và trong phút chốc, tuổi trẻ như vãn hồi trong chút ửng hồng trên gương mặt già nua.
Mai này không biết chúng ta có còn thấy được những người đàn bà thong thả nhai trầu, mắt họ long lanh. Môi họ thắm đỏ và một mầu hồng nâu say say ửng trên đôi má! Ấy là khi trầu đã bén duyên cau. Và vôi, và vỏ, và chút thuốc lào gợn dưới vành môi. Làn môi trên của người đàn bà ăn trầu được nhẹ cong lên một chút, như mọng hơn, như hờn dỗi, để làm lung linh thêm cái duyên nghĩa trầu cau.
1. Sự tích trầu cau
Phong tục ăn trầu vốn đã có cực kì lâu đời ở Việt Nam, Tương truyền có từ thời Hùng Vương và gắn liền với một câu chuyện cổ tích nổi tiếng: Chuyện Trầu Cau.
Sự tích kể rằng: Thời xưa, một nhà quan lang họ Cao có hai người con trai hơn nhau một tuổi và giống nhau như in, đến nỗi người ngoài không phân biệt được ai là anh, ai là em. Bố mẹ chết sớm, hai anh em theo học ông đạo sĩ họ Lưu. Họ học hành chăm chỉ lại đứng đắn nên được thầy yêu như con. Khi hai anh em đến tuổi trưởng thành, ông thầy gả con gái cho người anh
Từ khi người anh có vợ thì tình thương yêu giữa hai anh em không được thắm thiết nữa. Người em rất là buồn, nhưng người anh vô tình không để ý đến.
Trầu cau và đá vôi là mối tình dân tộc. Miếng trầu cay, nồng thắm đỏ, ăn rồi không bỏ được nhau. Đó là duyên là tình, là hoà hợp của những câu chuyện “ ngày xửa , ngày xưa…”
2. Trầu cau trong triết lý người Việt Nam
Ở Việt Nam, mọi thứ thường đi đôi theo nguyên tắc âm dương hài hoà. Khái niệm “âm dương” có thể gặp trong nhiều lĩnh vực : xin âm dương ( tung hai đồng xu sao cho một sấp, một ngửa. ) , ngói âm dương ( ngói lợp nhà kiểu viên sấp, viên ngửa). Người Việt Nam từ tư duy đến cách sống , từ các dấu vết cổ xưa đến thói quen hiện đại, khắp nơi đều toát lên tính cách quân bình âm dương như một đặc trưng chung nhất.
Tục ăn trầu cau tiềm ẩn một triết lý về sự tổng hợp của nhiều chất khác nhau : Cây cau vươn cao là biểu tượng của trời (dương) , vôi đất đá biểu tượng của đất (âm) , dây trầu mọc lên từ đất , quấn quýt lấy thân cau , biểu tượng cho vai trò trung gian hoà hợp . Trầu cau nhai làm một , miếng trầu có cái tươi ngọt từ hạt cau , cái cay của lá trầu, cái nồng nàn của vôi, cái bùi của rễ…tất cả tạo nên một chất kích thích , làm cho thơm mồm, đỏ môi .
Miếng trầu còn tàng ẩn, tiềm ẩn tình nghĩa anh em ở nơi sự tích trầu – cau – vôi: Sống chia rẽ anh em là chết. Sự hối hận đền bù cho cái chết, bằng cái chết… Chết rồi nhưng vì biết hối hận nên lại sống lại, hóa thân nơi trầu – cau – vôi, hòa hợp nơi miếng trầu. Một triết lý nhân sinh huyền nhiệm, tuyệt vời, không cần rao giảng rườm lời như triết lý Tây, không cần “thiên kinh địa nghĩa” như triết lý Tàu. Triết lý Việt Nam thường là “triết lý vô ngôn” mà hay. Mà mầu nhiệm. Mà đầy tính “hiệu quả”.
3. Nét đẹp và giá trị của văn hoá trầu cau:
Tục ăn trầu cũng là một trong những yếu tố cấu thành nền văn hoá Việt Nam, hơn thế nữa, nó chính là một nét giao tiếp đặc sắc của người Việt, mang nặng tình người và chở nặng tính người nhất.
Trầu cau gần gũi với sinh hoạt của người Việt nên hiển nhiên nó cũng trở thành hình tượng của văn học dân gian. Sự tích Trầu Cau là một câu chuyện bi ai mà thắm đượm nghĩa tình với hình tượng khó quên cây cau-người chồng, dây trầu-người vợ và hòn đá (vôi)-đứa em trai chồng…
Rồi đến cả trăm câu ví, câu đố, ca dao, ngạn ngữ, tục ngữ dân gian mà tập trung nhất là những bài, những câu của trai gái nói, hát với nhau gọi là những câu hát trao duyên, câu hát mời trầu. Hát mời trầu có tới hàng trăm câu hát khác nhau nhưng câu nào cũng nói tới trầu, cau, vôi, vỏ hoặc nói về cái tài của người bổ cau, têm trầu. Câu hát mời trầu cũng là câu hát bày tỏ lòng mình. Bên cạnh những “vôi nồng”, “miếng trầu cánh phượng”, “cau bổ bốn bổ ba”, là những “trầu giải yếm giải khăn”, “trầu loan, trầu phượng, trầu tôi trầu mình” là những “trầu tính trầu tình”, “trầu nhân, trầu ngãi”… để rồi thành “trầu mình lấy ta”, “trầu nên vợ nên chồng”. Tục ăn trầu còn gắn với phong tục nhuộm răng đen để có những má hồng răng đen tiêu biểu của cái đẹp con gái thuở nào. Người thôn nữ má hồng răng đen, một thuở đã trở thành hình ảnh làm si mê biết bao chàng trai, như câu ca xưa:
“Mình về mình nhớ ta chăng
Ta về ta nhớ hàm răng mình cười
Năm quan mua lấy miệng cười
Mười quan chẳng tiếc, tiếc người răng đen.”
Đối với người Việt Nam, trầu cau là biểu tượng của tình cảm. Gặp nhau sau câu chào, người ta mời trầu. Mời trầu để làm quen, và để tỏ lòng tin cậy… Một người phương Tây đến Việt Nam thế kỷ 17 nhận xét: Người Việt Nam đi đâu cũng có túi trầu mang theo. Gặp nhau, sau câu chào hỏi, cởi túi trầu, người nọ lấy miếng trầu ở túi người kia, rồi vừa ăn trầu “của nhau” vừa trò chuyện… Mến yêu, tin cậy, lịch sự biết bao!
Cau trầu còn biểu đạt tình yêu nam nữ một cách rất tinh tế và ý nhị.
Này đây là miếng trầu tỏ tình của người con gái đưa cho người con trai:
Vào vườn hái quả cau xanh
Bổ ra làm sáu mời anh xơi trầu
Trầu này trầu tính, trầu tình,
Trầu loan, trầu phượng, trầu mình lấy ta.
Hay khi người con gái cầm miếng trầu do người bạn trai trao, hiểu rõ đó không chỉ đơn giản là trầu :
Miếng trầu ăn nặng bằng chì
Ăn rồi em biết lấy gì đền ơn.
Cái “bạo dạn” của người thôn nữ xưa không đi “quá” đến sự “trâng tráo” mà được “cân bằng” lại bằng sự “giữ gìn”, giữ lấy cái mà phương Tây xem là “nữ tính” hơn cả: tính e thẹn:
Sáng nay em đi hái dâu
Gặp hai anh ấy ngồi câu thạch bàn
Hai anh đứng dậy hỏi han
Miệng nói tay cởi túi trầu mời ăn.
Thưa rằng: Bác mẹ em răn
Làm thân con gái chớ ăn trầu người…
Phép biện chứng vừa bạo dạn, vừa e thẹn đúng nơi, đúng lúc, là nghệ thuật sống của người thanh nữ…Đó là nghệ thuật chối từ mà giờ đây ít ai chịu học vì đã quá quen với sự “thu nhận”.
“Nên vợ, nên chồng” rồi, thì khi người chồng ra đi vì việc công vì việc quân, người vợ đảm cũng têm trầu, giữ tình nghĩa nơi miếng trầu tiễn chồng ra trận:
Túi gấm cho lẫn túi hồng
Têm trầu cánh kiếm cho chồng đi quân.
Một giá trị đẹp, một cử chỉ đẹp. Đẹp và lịch sự. Duyên thầm. Tình ẩn. Tiềm ẩn nơi miếng trầu. Một lời chúc phúc. Một ý mong chiến thắng.
Đối với người Việt Nam, tục ăn trầu phải đủ bộ ba trầu, cau, vôi như sự tích trầu cau đã đề cập. Phải có đầy đủ những vật dụng gắn với việc ăn trầu như ngày nay vẫn thấy, đó là cơi trầu, là dao bổ cau, là chiếc âu trầu, là bình vôi, chìa vôi, ống vôi, là khăn, là túi đựng trầu. Nhà giàu còn đựng được tráp trầu, khay trầu sơn màu khảm trai rất đẹp. Như thế đủ thấy trầu cau gắn liền với sinh hoạt của nông thôn ta chặt chẽ và lâu đời biết dường nào.
Miếng trầu, đơn giản thế thôi: Trầu, cau, vôi, nếu có thể thêm tí vỏ, viên thuốc lào (với người ăn “trầu thuốc”). ấy thế mà miếng trầu mang đậm “cá tính con người”. Người ta têm trầu là để mời trầu, mời người khác ăn trầu.
Nhìn miếng trầu, đã biết được con người “têm” nó. Chàng hoàng tử trong truyện cổ tích nhận ra nàng (Tấm) là do miếng trầu, là nhờ miếng trầu, ở cái dáng đẹp (hay xấu) của miếng trầu têm, ở nếp gấp lá, cài trầu ở cái cánh trầu…